مقام دوم: تقسیمات اجتهاد

مقام دوم: تقسیمات اجتهاد

قبل از بیان تقسیمات اجتهاد به یک مقدمه کوتاه اشاره می‌کنیم:

مقدمه منطقی: ارکان تقسیم

در منطق بیان شده که زندگی و نظم اجتماعی بستگی به تقسیم دارد اگر تقسیم نباشد نظام معیشت انسان مختل می‌شود، گاهی اینگونه مثال زده می‌شود که یک کتاب فروشی یا کتاب‌خانه‌ای که کتب فراوانی در آن است اگر تقسیم درستی در عرضه کتابها نداشته باشد مراجعین مختلف با دیدگاه‌ها و نیازهای متفاوت نمی‌توانند از آن استفاده کنند، اما گر از تقسیم استفاده شود یا بر اسا علوم و فنون کتابها یا اسماء کتب یا با نام مؤلفان بر اساس حروف ابجد، افراد می‌توانند استفاده بهینه داشته باشند. پس تقسیم از ضروریات زندگی انسان است فی شتّی مجالات حیاته.

تقسیم درست حاوی چهار اصل است:

1. تقسیم اثر عملی داشته باشد و الا لغو است. انسانها یا موی سرشان هفت سانتی‌متر است یا ده سانتی‌متر.
2. اساس قسمت باید جهت واحده باشد و همه اقسام محور واحد داشته باشد اگر کتاب فروش ثلث کتبش را بر اساس نام کتاب و ثلث دیگر را بر اساس مؤلفان و ثلث آخر را بر اساس علوم تقسیم کند خلط پیدا می‌شود.
3. بین اقسام باید تباین باشد و هیچ قسمی داخل قسم دیگر نباشد و قسیم یکدیگر باشند.
4. همه اقسام باید مساوی با مقسم باشند تساویا کلیا، و الا اقسام اگر اقسام اوسع یا اضیق از مقسم باشند صحیح نیست.

بعد مقدمه

تقسیم اول: اجتهاد مطلق یا تجزی

اولین تقسیم برای اجتهاد این است که گفته میشود اجتهاد یا مطلق است یا تجزی است. اینجا باید به چند نکته توجه کنیم:

1. مقسم در این تقسیم ملکه است یا فعل؟
2. حصر اجتهاد در این دو قسم عقلی است یا استقرائی؟
3. این دو قسم اجتهاد ممکن است یا نه؟

نکته اول: مقسَم اجتهاد به معنای ملکه است

وقتی میگوییم اجتهاد یا مطلق است یا تجزی، آیا اجتهاد به معنای ملکه را تقسیم می‌کنیم یا به معنای فعل را؟

برای روشن شدن مطلب توجه به این مقدمه ضروری است که هیچ حادثه‌ای از حوادث مرتبط با رفتار انسان نیست مگر اینکه حکمی در شریعت دارد که باید استنباط و استخراج شود. حوادث مرتبط با شؤون زندگانی انسان، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و فرهنگی فراوان و غیر متناهی است که هر روز بلکه هر ساعت این حوادث مربوط به رفتار انسان تجدید می‌شود. اگر امروز را با گذشته مقایسه کنیم در مسائل اقتصادی بازار بورس و سهام، اوراق قرضه، کارت اعتباری، تملیک مسکن قبل ساخت، فروش زمانی مسکن و امثال اینها در مسائل پزشکی بانک شیر، بانک اعضاء، بانک اسپرم، انجماد اسپرم، کنترل موالید، تغییر جنسیت، جراحی پلاستیک، شبیه سازی و انواع حوادث مرتبط با شؤون انسان.

به عبارت دیگر هر اندیشمندی چه در اقتصاد، چه سیاست، چه پزشکی که موضوعات مرتبط به شؤون رفتاری انسان را بررسی میکند و یک موضوع جدید ارائه می‌دهد در حقیقت دارد یک حادثه جدید مرتبط با شؤن انسان را طراحی میکند که فقیه نسبت به آن حادثه باید به دنبال حکم مستنبط باشد.

اگر اجتهاد به معنای فعل را بخواهیم تقسیم کنیم بگوییم مجتهد یا مطلق است یا متجزی. مطلق یعنی اینکه جمیع موضوعات مربوط به شؤون انسان را احکامش را بالفعل از شریعت استخراج کرده است، و این اجتهاد مطلق بالفعل محال عادی بلکه محال عقلی است، زیرا موضوعات و حوادث واقعه‌اش به آن در تجدید و نو شدن و آمدن موضوع جدید است، لذا مجتهد و اجتهاد اگر به معنای استنباط خارجی و بالفعل باشد معلوم نیست در هیچ زمان مجتهد مطلقی داشته باشیم. همین الآن که موضوعات الی الآن را بررسی کرده باشد هم باز یک موضوع جدید طراحی میشود و هنوز به دست او نرسیده که حکمش را استخراج کند.

لذا اگر اجتهاد تقسیم میشود به مطلق و متجزی لامحاله اجتهاد به معنای ملکه است که قابلیت تقسیم به این دو قسم را دارد.

به این معنا که مجتهد بر دو قسم است:

مجتهد مطلق: کسی است که قوه و و ملکه‌ای دارد که همه مسائل و حوادث واقعه را با آن قوه و ملکه می‌تواند حکمش را استخراج کند کسی که ملکه مطلق دارد میگوییم مجتهد مطلق.

مجتهد متجزی: کسی است که قوه و ملکه او محدود است و قدرت بر استنباط بعضی از مسائل و بعض حوادث واقعه را خواهد داشت.

در جلسات قبل به تناقضی در کلمات بعض اعلام اشاره کردیم و این تناقض اینجا خوب روشن می‌شود، بعض اعلام مانند محقق عراقی، مرحوم آخوند و مرحوم خوئی اجتهاد را به ملکه تعریف نمی‌کنند بلکه به فعل تعریف می‌کنند و در مقام تقسیم که می‌رسند میگویند اجتهاد دو قسم است یا مطلق است یا تجزی، بعد در مقام دفع اشکال می‌گویند مقصود ما ملکه اجتهاد است نه اجتهاد بالفعل و این ملکه اجتهاد است که یا مطلق است یا تجزی. قبلا اشاره کردیم اگر تقسیمات محورش اجتهاد به عنوان ملکه است، چگونه اجتهاد را به فعل تعریف می‌کنید.

پس نکته اول این شد که تقسیم اجتهاد به مطلق و تجزی، بر اساس اجتهاد به معنای ملکه است نه فعل.

تعریف دقیق این دو قسم خواهد آمد.

****************

بسم الله الرحمن الرحیم ^[1]

نکته دوم: امکان یا استحاله مطلق یا تجزی

گفتیم اجتهاد به مطلق و تجزی تقسیم شده است. در توضیح این تقسیم می‌گوییم در بحث معدّات اجتهاد خواهد آمد برای حصول ملکه اجتهاد مقدماتی است که علوم و کتبش را اشاره خواهیم کرد.

قواعدی که از این مقدمات برداشت میشود که مثلا سه، چهار هزار قاعده باشد همه دخیل در استنباط هر مسأله‌ای از مسائل فقهی نیست به صورتی که مثلا اگر مجتهد خواست حکم وجوب نماز جمعه یا افاده بیع نسبت به ملکیه را به دست بیاورد احتیاج داشته باشد به همه این قواعد بلکه هر مسأله‌ای از مسائل فقهی احتیاج دارد به قواعد خاصی از این علوم مثلا اگر حکم شرعی از آیه‌ای از آیات قرآن استفاده می‌شود با یک مقیّدی که در قرآن هست و معارض هم ندارد فقیه برای استنباط این حکم نه احتیاج به علم رجال دارد نه مباحث سنت و نه مباحث تعادل و تراجیح بلکه اگر حجیت قرآن را در اصول اثبات کرده باشد حجیت ظهور را اثبات کرده باشد، کیفیت رابطه بین عام و خاص را استنباط کرده باشد حکم شرعی را از این آیه به دست می‌آورد و نیاز به این قواعد انبوه هم ندارد، یا اگر کسی مسأله‌ای را می‌خواهد استنباط کند که مدرکش سیره عقلاء است این فرد به کلّ مباحث ظهورات نیازی ندارد، به آیات الأحکام و کیفیت دلالتش نیاز ندارد، همینکه مباحث سیره عقلا را تنقیح کرده باشد میتواند حکم شرعی استنباط کند لذا بالوجدان استنباط بعضی از احکام شرعیه مبتنی بر مسأله‌ای یا مسائلی از قواعد استنباط است نه تمام چند هزار مسأله در قواعد استنباط.

از این نگاه اجتهاد به مطلق و تجزی تقسیم می‌شود و کسی که همه قواعد دخیل در استنباط را کاملا به دست آورده، می‌شود مجتهد مطلق و کسی که بعضی از این قواعد را تعلّم کرده است و در نتیجه بعض مسائل فقهی که مبتنی بر این قواعد است را می‌تواند استنباط کند به او میگوییم مجتهد متجزی.

بحث مهم این است که جمعی از اصولیان در صدد انکار احد القسمین بر آمده‌اند، بعضی می‌گویند اجتهاد مطلق ممکن نیست و استحاله دارد، بعضی می‌گویند اجتهاد تجزی ممکن نیست بعضی دیگر مانند مرحوم آخوند می‌گویند اجتهاد تجزی نه تنها ممکن بلکه واجب است و باید محقق شود تا به اطلاق برسد و الا رسیدن به اطلاق محال است.

أدله قائلیه به استحاله تجزی در اجتهاد

فعلا این نکته را مطرح می‌کنیم که جمعی از علماء قائل‌اند اجتهاد تجزی ممکن نیست سه دلیل بر امتناع وقوعی اجتهاد تجزی بیان کرده اند (بیشتر نگاه به ملکه است در این تقسیم به تجزی و مطلق)

دلیل اول: ملکه اجتهاد یا مطلق است یا اصلا نیست

بیان این دلیل نیاز به یک مقدمه فلسفی دارد

مقدمه فلسفی: تعریف کیف

فلاسفه کیف را به جمیع اقسامش تعریف می‌کنند، به آن تعریف اشاره می‌کنیم و یک کلمه از آن را معنا می‌کنیم. مرحوم ملاصدرا در تعلیقه شفا میگوید: إن المشهور فی تعریف الکیفیه أنها هیئه قارّه لایوجب تصورها تصور شیء خارج عنها و عن حاملها و لا یقتضی قسمه و لانسبه.^[2]

محقق اصفهانی در تحفه الحکیم^[3] می‌فرمایند:

ما لیس فیه قسمه و نسبه    بذاته، کیف بغیر ریبه

و لا اعتبار للقرار فیه    اذ لا یعم الصوت و ینفیه

پس در تعریف میگویند الکیف لایقبل القسمه در مقابل کمّ که کمّ قابل قسمت است.

اینکه کیف قابل قسمت نیست از جمله کیف نفسانی چون بسیط است و البسیط لایتجزأ، بلکه کیف یا موجود است به وجود مقدماتش بالتمام یا موجود نیست هر چند 99 درصد مقدماتش هم باشد. مثال میزنند به حبّ که یک کیف نفسانی است که یا هست یا نیست و معنا ندارد گفته شود نصف حبّ محقق شده، مقدماتش ممکن است آرام آرام پیدا شود اما خودش یا هست یا نیست.

بعد مقدمه

دلیل اول بر عدم امکان تجزی اجتهاد این است که هم بین شیعه هم در اهل سنت گفته‌اند شما اجتهاد را به ملکه و قوه تعریف کردید، ملکه و قوه کیف نفسانی است و قسمت و تجزئه قبول نمیکند چون بسیط است لذا قوه اجتهاد اگر همه مقدماتش ایجاد شد تمام و کامل ایجاد می‌شود و اگر همه مقدماتش حاصل نشد این سه هزار قاعده، 99 درصد مقدماتش هم که حاصل شود ملکه اجتهاد حاصل نمی‌شود لذا معنا ندارد گفته شود ثلث ملکه اجتهاد حاصل شده است زیرا کیف نفسانی قابل قسمت نیست.

نقد استاد

این بیان در اصل یک مغالطه است نه دلیل. کیف از جمله کیف نفسانی هر چند بسیط است و لایتجزء لکن کیف نفسانی ممکن است افراد مختلف داشته باشد و هر فردی مغایر با فرد دیگر باشد و هر فردی از این کیف‌ها بسیط است قابل تجزئه نیست، اگر این فرد مقدماتش باشد حاصل می‌شود و نباشد نه، اما هذا الفرد من الکیف النفسانی ربطی ندارد به فرد دیگر از کیف نفسانی. در مثال حبّ قبول داریم که کیف نفسانی است و بسیط است اما دارای افراد مختلف است، حبّ انسان متعلق‌های مختلف دارد، حبّ الله، حب المال، حبّ الجاه، حبّ مدح شدن، حبّ به اشخاص، هر فرد از افراد حب بسیط است، مقدمات حبّ زید که پیدا شد حب حاصل می‌شود و توقف ندارد بر حصول مقدمات حب عمرو، لذا بساطت در کیف نفسانی منافاتی با تعدد افرادش ندارد.

با این نکته جواب روشن است که چنانکه احکام مسائل با هم مغایر است توضیح دادیم قواعدی که این احکام از آنها استفاده می‌شود قواعد مختلفی است، مقدمات یک حکم را که ده قاعده دارد کسی خوب آموخته است، ملکه قدرت بر استنباط این حکم برای این فرد حاصل شده لایلزم که حتما ملکه استنباط برای حکم دیگر هم برای این فرد حاصل شده باشد مثلا فرض کنید بحث خروج مؤونه از تحت خمس به دو قاعده رجالی و دو قاعده اصولی و پنج قاعده ادبی احتیاج داشته باشد، طلبه فاضلی همین قواعد را خوب آموخته باشد با استدلال، قوه و ملکه استنباط این حکم را خواهد داشت اما رمی جمرات یا ذبح در منی ممکن است به دو قاعده رجالی دیگر و سه قاعده اصولی دیگر و احراز وثاقت اسناد کامل الزیارات را احتیاج داشته باشد و این فرد نیاموخته است. ملکه و قدرت استنباط بر این مسأله را ندارد اما بر مسأله خمس را دارد.

یا فرض کنید پنجاه حکم شرعی درگیر با مسأله تعارض و انقلاب نسبت نیست و سایر قواعد را این فرد آموخته است و قوه استنباط آنها را دارد اما ده حکم، استنباطش توقف دارد بر بررسی انقلاب نسبت و قبول یا عدم قبول آن در مبحث تعادل و تراجیح، این مسأله را نمیتواند استنباط کند اما توان استنباط آن پنجاه حکم را دارد.

پس دلیل اول یک مغالطه است و ملکه و قوه بسیط است و لایقبل القسمه اما له افراد و لکل فرد ملکه خاصه.

نکته: کلامی از مرحوم خوئی

مرحوم خوئی^[4] در مصباح الأصول ذیل توضیح دلیل اول بر استحاله تجزی در اجتهاد اشکالی مطرح می‌کنند که مستشکل می‌گوید اگر اجتهاد به معنای ملکه باشد امر بسیط است و البسیط لایتجزّأ هر چند اشکال را مرحوم خوئی قبول ندارند اما عجیب است که اشکال را توسعه میدهند و میگویند و کذا الأمر لو کان الإجتهاد بمعنی نفس الإستنباط لاملکته، فإنه أیضا بسیط غیر قابل للتبعیض.

می‌فرمایند اگر اجتهاد را به فعل هم تفسیر کنید که استنباط الحکم باشد نه به معنای ملکه باز هم اشکال وارد است، اجتهاد به معنای استنباط هم بسیط است و قابل تجزیه نیست. این کلام ایشان عجیب است.

نقد استاد

استنباط اگر فعل باشد نه ملکه آیا کسی میتواند تفوّه کند فعل هم بسیط است و قابل تجزیه و تبعیض نیست، مقوله فعل که قابل تبعیض است و بسیط نیست. زید می‌گوید عملیه استنباط را در فلان مسأله شروع کردم اما هنوز تمام نکرده‌ام و این روشن است که مقوله فعل مرکب است. لذا عجیب است که می‌فرمایند اجتهاد اگر به معنای استنباط هم باشد نه ملکه باز هم بسیط است و قابل تجزیه نیست. خیر اشکال زمانی است که ما اجتهاد را به معنای ملکه بدانیم.

دلیل دوم خواهد آمد.

 

[1]. جلسه ششم، چهارشنبه، 98.02.04.

[2]. الحاشیه على الإلهیات‌، ج1، ص121، [الفصل السابع: فی أن الکیفیات أعراض‌]

[3]. تحفه الحکیم، مرکز نشر علوم اسلامی، ص95.

[4]. مقرر: در هر دو تقریر از مرحوم خوئی این خلط مطرح شده است. در مصباح الأصول مرحوم بهسودی در توضیح اشکال بیان شده است و در التنقیح مرحوم غروی در توضیح جواب بیان شده است.

مصباح الأصول، ج3، ص441: فقد ذهب جماعه إلى استحالته . بدعوى أن ملکه الاستنباط أمر بسیط وحدانی . والبسیط لا یتجزى . فان وجدت فهو الاجتهاد المطلق ، وإلا فلا اجتهاد أصلا . وکذا الامر لو کان الاجتهاد عباره عن نفس الاستنباط لا ملکته ، فإنه أیضا بسیط غیر قابل للتبعیض .

موسوعه مرحوم خوئی (التنقیح)، ج1، ص20: أن القدره تتعدد بتعدد متعلقاتها فإن القدره على استنباط حکم مغائره للقدره على استنباط حکم آخر وهما تغائران القدره على استنباط حکم ثالث نظیر القدره على بقیه الأفعال الخارجیه فإن القدره على الأکل غیر القدره على القیام وهما غیر القدره على التکلم وهکذا .

*******************